ادبیات

قالب های شعری

قصیده

شعری است بر یک وزن و قافیه با مطلع مصّرع درباره ی موضوع و مقصودی خاص همچون ستایش یا نکوهش ، تهنیت یا تعزیت ، شکر یا شکایت ، فخر یا حماسه ، پند و حکمت یا مسائل اجتماعی و اخلاقی و عرفانی ، در حداقل پانزده ، شانزده بیت و به طور متوسط از بیست تا هفتاد هشتاد بیت . کمی یا زیادی بیت ها ی قصاید بستگی دارد به اهمیت موضوع ، قدرت و قوت طبع شاعر ونوع قافیه و اوزان شعری . از همین روست که در دیوان شاعران قصیده سرا به قصیده های کمتر از بیست بیت یا متجاوز از 170 یا 200 بیت برمی‏خوریم .

قصیده از حیث مضمون و محتوا ، از آغاز تا امروز ، دستخوش دگر گونی هایی شده است که می‏توان به اجمال آن را چنین بیان کرد :

الف) در روزگار سامانیان اغلب ، مدح و ستایش در حد اعتدال و مبالغه های شاعرانه بود ؛

ب) در دوران غزنویان و سلجوقیان ، مدح و ستایش سلاطین ووزارا و امرا در قصاید با تملق و چاپلوسی به حد غلو ، و افراط در طرح تقاضا به حد سوال و تکدی همراه بود ؛

ج) ناصر خسرو ، با ایجاد تحول و انقلاب در مضمون قصیده ، آن را در خدمت توجیه و تبیین مبانی اعتقادی آیین اسماعیلیان در آورد ؛

د) سنایی قالب قصیده را به مضامین دینی و عرفانی و زهدیات و قلندریات تخصیص داد و شیوه‏ی او به وسیله عطار ، شمس مغربی ، اوحدی ، خواجو ، جامی و دیگران دنبال شد ؛

هـ) سعدی و به تبع او سیف فرغانی قصیده را بیشتر در استخدام طرح مسائل اخلاقی و اجتماعی در آوردند؛

و) ار دوران مشروطیت به این سو ، قصیده بیشتر در خدمت مسائل سیاسی و اجتماعی و میهنی وملی وستایش آزادی قرار گرفت و در تهییج عواطف و احساسات و تنویر افکار جامعه‏ی کتابخوان نقش بسزایی داشت . شاخص ترین قصاید از این نوع را می توان در دیوان ملک الشعر ای بهار سراغ گرفت .

نمودار قافیه ها:

-------------------- ×         ------------------- ×              مطلع

--------------------‌            ------------------- ×

--------------------‌            -------------------×               تغزل و تشبیب

--------------------‌            -------------------×

--------------------‌            -------------------×            تخلص(گریزشاعر)

--------------------‌            -------------------×             تنه اصلی قصیده

--------------------‌            -------------------×

--------------------‌            -------------------×

--------------------‌            -------------------×       مقطع   (تخلص شاعر)  نمونه : 

بس بــگردید و بــگردد روزگار           دل به دنیا در نـــبندد هوشیار

ای که دستت می رسد کاری بکن                   پیش ازآن کز تو نیاید هیچ کار

اینکه در شه نامه ها آورده انــد              رســـتم و رویینه تن اسفندیار

تا بدانند ایـــن خداوندان مـــلک                    کز بسی خلق است دنیا یادگار

این همه رفتند و مای شوخ چشم              هیچ نگرفتیم از ایشان اعتبار  ... (سعدی)

غزل

غزل در لغت به معنی حدیث عشق و عاشقی گفتن است وصف درونی شخص است ، و در اصطلاح شعرا اشعاری است بریک وزن و قافیه با مطلع مصرع ، که تعداد ابیات آن به طور متوسط از پنج تا دوازده بیت و گاهی تا حدود شانزده وبندرت نوزده و بیست است ؛ لکن کمتر از پنج بیت را می توان غزل ناتمام نامید . (در دیوان وحشی بافقی ، کلیم کاشانی و صائب غزلهای سه چهار بیتی بسیار به چشم می خورد .)‌


نمودار قافیه»ها:

-------------------------   +        ------------------------- +

-------------------------             ------------------------- +   

-------------------------            ------------------------- +………………

نمونه :

هر نفس آواز عشق می رسد از چپ و راست     ما به فلک می رویم عزم تماشا که راست ؟

ما به فلک بــــوده ایم یار ملک بـــــوده ایم      باز همانجا رویم جمله که آن شهر ماست 

خود زفـلک بــرتریم وز مـــلک افزون تریم       زین دو چرا نگذریم ؟ ! منزل ما کبریاست

 (مولوی)

مثنوی ( دوگانه ) (دو تا دو تا )

اشعاری است بر یک وزن که هر بیت آن دارای قافیه ی مستقل است ، یعنی دو مصراع هر بیت هم قافیه است . چون هر بیت آن مستلزم دو قافیه است ، یا هر دو مصراع ابیات مقفاست ، به آن مثنوی گفته اند .

تعداد ابیات مثنوی محدود نیست و به همین دلیل از آن برای به نظم در آوردن تواریخ ، قصص و افسانه های طولانی استفاده می شود .

برای داستان های حمــــاسی و تاریخی : شاهنامه فردوســــــی  و گرشاسب نامه اسدی طوسی

برای داستان های عاشقانه یا صوفیـــــــانه : خسرو شیرین و لیلی و مجنون و سلامان و ابسال

برای طرح آموزه های عرفانی : حدیقه الحدیقه و منطق الطیر و مثنوی مولوی

برای طرح مطالب تعلیمی و اخلاقی : بوستان

نمودار قافیه ها:

----------------------- +         ---------------------- +

----------------------- ×         ---------------------- ×

----------------------- =        ----------------------  =

نمونه شعر  :

هنوزم خردی به خــاطر در است        کـــه در لانه ی ماکیان بـــرده دست

بـــه مــنقار آنسان بسختی گزید        که اشکم چو خون از رگ آن دم جهید

پدر خنده بر گریه ام زد که هــان        وطــن داری آمــوز از مــــاکــیــان  (دهخدا)                                                                                    

 

رباعی ( چهار گانه )

شعری است در دو بیت با مطلع مصرع بر وزن «لا حول ولا قوه الا بالله» ، که رعایت قافیه در دو مصراع بیت اول و مصراع چهارم الزامی و در مصراع سوم اختیاری است .

انواع رباعی :

 رباعی عاشقانه : رباعیات رودکی   

رباعی صوفیانه ،: صوفیه بسیار به رباعی توجه داشته اند، مانند ابوسعید ابوالخیر و رباعیات عطار و مولوی .

رباعی فلسفی :که رباعیات منسوب به خیام و خواجه عبدالله انصاری .

نمودار قافیه ها: (قافیه الزامی )

 --------------------- +         -------------------- +

----------------------           --------------------  +

شکل گرافیکی: (قافیه اختیاری)

-------------------- +           --------------------- +

-------------------- +          --------------------- +

نمونه :

 مناجات خواجه عبدالله انصاری در رباعی سه قافیه‏ای: ( الزامی )

دمــی رفت و بـــاز نیاید       فــردا اعـــتماد را نشایـــد

حال را باش و غنیمت دان      که هم ( هیچ حال ) دیر نپاید

مناجات خواجه عبدالله انصاری در چهار قافیه ای:( اختیاری )

الهی نه ظالمی که گویم زنهار       نه مرا بر توحقی که گویم بیار

کار تو داری( همچنان )می دار    این انداخته‏ی خـــــود را بردار

دو بیتی  

      شعری است در دو بیت که با رباعی در قافیه بندی یکی است ، اما در وزن با آن فرق دارد ، به عبارت دیگر شعری است با مطلع مصرع ، که از حیث وزن ، محدودیت رباعی را ندارد ، البته بیشتر بر وزن« مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» است .

معروف ترین دوبیتی ها فارسی از زبان بابا طاهر عریان به لهجه ی لری است و تمام اشعار ی را که به لهجه ی محلی سروده شده باشد ، ادبای قدیمی فهلویات ( پهلویات ) می گفته اند .

دو بیتی هایی که به نام بابا طاهر در فارسی مشهور شده اند به لهجه اصلی لری نیست بلکه آن ها را به صورت فارسی در آورده یا به فارسی نزدیک کرده اند : 

نمونه :

دل عاشق بـــــه پیغامی بــسازه      خــمار آلــوده بــا جامی بسازه

مرا کیفیت چشم تو کـــافی است     ریـــــاضت کش به بادامی بسازه

                                  000000000000 

زدست دیده و دل هــر دو فریاد       که هـــــر چه دیده بیند دل کند یاد

بسازم خنجری نیشش زفــولاد      زنـــــــــم بر دیده تا دل گردد آزاد

                            00000000000000

تو که نوشم نه‏ای نیشم چرایی ؟!       تو که یارم نه ای پیشم چرا یی ؟ !

تو که مــــرهم نه ای زخم دلم را       نمک پاش دل ریشـــــم چرا یی ؟ !                              

قطعه

شعری است بر یک وزن و قافیه بدون مطلع مصرع، در دو بیت. بیشتر در زمینه ها و مضامین اخلاقی، تربیتی و اجتماعی . قطعه را از آن روی قطعه گفته اند که گویی بخشی یا قسمتی از یک قصیده است . علاوه بر اختلاف در پیام و مضمون ، تفاوت دیگر قطعه با قصیده در این است که قصیده دارای مطلع مصرع است و قطعه چنین نیست . ابن یمین یکی از معروف ترین شاعران قطعه سرای فارسی است . 

نمودار قافیه ها:

------------------------              ----------------------- +

-----------------------               ----------------------- +

------------------------             -----------------------  +

نمونه :

دوست مشمار آنـکه در نعمت زنـــــــد      لاف یـــاری و برادر خواندگی

دوست آن باشد که گیرد دست دوست      در پــریشان حالی ودرماندگی ( سعدی )

                                         000000000000     

تند خو، آتشی بود که به قـــهر        چون بر افروخت خشک و تر سوزد

گرچه سوزد ترا به خشم ، ولی        خــــویش را از تــــو بیشتر سوزد  (‏همایی)

مستزاد

در آخر هر مصراع شعری ( معمولا رباعی ، غزل و قطعه ) عبارات کوتاهی آورند که با آن مصراع ها از نظر معنی متناسب باشد . از نظر قافیه هم  باید با آن قالب شعری متناظر باشد . مثلا اگر قالب سمت راست غزل است ، قافیه عبارات مستزاد ( به معنی زیاد شده ، زائد آمده ) طرف چپ هم طرح غزلی دارد :

نمونه :

غزل مستزاد

هر لحظه به شکلی بت عیار بــر آمد               دل بـرد و نهان شد

هر دم به لباس دگر آن یار بـــر آمد               گه پیر و جوان شد

گاهی به تک طینت صلصال فرورفت                غواص معــــانی ( منسوب به مولانا )

دوبیتی نو  ( چهار پاره) :

چهار پاره که گاهی به غلط به آن رباعیات پیوسته می گویند قالبی است که مقارن رواج شعر نو به وجود آمد و آن مرکب از بند های دوبیتی است که با هم افتراق قافیه و اتحاد معنی دارند . رایج ترین شکل آن این است که فقط مصراع های زوج یا چپ قافیه داشته باشند :

نمونه :

کندوی آفتاب به پهلو فتاده بــــود                زنبـــورهای نور ز گردش ریخته

در پشت سبزهای لگدکوپ آسمان                    گلبرگ های سرخ شفق تازه ریخته

…………………                                                                  

کف بین پیر باد در آمد ز راه دور         

پیچیده شال زرد خزان را به گردنش

آن روز میهمان درختان کوچه بود       

   تا بشنود راز خود از فــــال روشنش 

مفردات

شعری است تک بیتی و قالبی است کم استعمال . دو مصراع می توانند هم قافیه باشند یا نباشند . مفردات  بیشتر در بیان نکته های اخلاقی به کار می روند و حکم کلمات قصار و ضرب المثل را در نثر دارد :

 نمونه:

  پــــای ملخی نــزد سلیمان بــردن       

   زشت است ولیکن هنر است از موری

«سعدی »


 

مسمط :

مسمط ، مجموعه چند مصراع هم قافیه ( بند مسمط یا تسمیط ) و یک مصراع مستقل قافیه ( رشته مسمط یا مصراع تسمیط ) است که چند بار با قافیه های متفاوت تکرار می شود و در این تکرار ، آن مصراع های مستقل القافیه ، با هم هم قافیه هستند .

نمودار قافیه‏ها:

به مسمط هایی که بند مسمط و رشته ی مسمط آن ها ، مجموعا سه مصراع باشند مسمط مثلث    می گویند ، همین طور به چهار مصراعی مسمط مربع و به پنج مصراعی مسمط مخمس وبه شش مصراعی مسمط مسدس می گویند . . بدین ترتیب مسمط حداقل مثلث و حداکثر مسدس است و معمولا هم ، ازنوع اخیر است .مانند مسمطات منوچهری که همه مسدس است :

نمونه :

                    گویی بط سپید جامه به صابون زده است

کبک دری ساق پای در قدح خون زده است

                    بر گل تــر عندلیب ، گنج فریدون زده است

لشگر چین در بهار ، خیمه به هامون زده است

لاله سوی جویبار خرگه بیرون زده است

    خیمه ی آن سبز گون ، خرگه‏ی این آتشین…..

 


 

ترجیع بند

مجموعه ابیاتی است ( حدود 5 تا 20 بیت ) یا می توان گفت غزل هایی است که به وسیله ی یک بیت ثابت مصرع ( بیت ترجیع ) به هم وصل شده باشند .

نمودار قافیه ها:

نمونه :

              ای دل نــه هزار جـــــهد کردی       

     کانـــدر طلـــب هوا نگردی

                              کس را چه گنه ؟ تو خویشتن را        

                                بر تیغ زدی و زخم خوردی

               هم چاره تحمل است و تــــسلیم      

      ورنه به کدام جــــهد ومردی

                بنشــینم و صبر پیشه گیرم               

  دنبــــاله کار خویش گیرم

            بگذشت نگه نـــــــکرد با من       

  در پای کـــــشان زکبر دامن

               دو نرگس مســت نیم خوابش          

      در پیش و به حسرت از فقا من

                                       هرگز نشـــنیده ام که یاری      

                                        بی یار و صــــبور بود تا من          

        بنشینم و صبـــر پیشه گـــــیرم

    دنبالـــــــه کار خویش گــیرم

ترکیب بند :

ترکیب بند مانند ترجیع بند است جز این که بیت ترکیب متغیر است نه با بیت ثابت و نه با بیت ترکیب از نظر قافیه هماهنگی دارد و نه با بیت های دیگر ترکیب.

از ترکیب بند های معروف ادبیات فارسی، ترکیب بند جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی است در مدح پیغمبر اکرم که چنین آغاز می شود :

   ای از بر سدره شاهرات      

 وی قبه ی عرش تکیه گاهت

و دیگر ترکیب بند معروف دوازده بندی محتشم کاشانی در واقعه کربلا وحشی باقفی هم چند ترکیب بند دارد که در آن ها برای همه‏ی مصرع ها خانه ها قافیه آورده است و کلام موزون تر شده است . اشعار زیر از ترکیب بند معروف مربع وحشی است که به لحاظ تعداد مصاریع خانه های آن به مربع ترکیب هم معروف است .

 دوستان شرح پــریشانی مـن گوش کنید          

 داستان غــــــــم تنهایی من گوش کنید

 قصه ی بی سر و سامانی من گوش کنید           

 گفت و گوی من و حیرانی من گوش کنید

           شرح ایــن آتش جانسوز نهفتن تاکی

           سوختم سوختم این سوز نهفتن تاکی

                    روزگــاری من و دل ســاکن بودیم                    

    ســاکن کوی بت عـربده جویی بودیم

                      عقل و دل باخته دیوانه رویی بودیم                  

         بسته ی سلسله ی سلسله مویی بودیم

 کس در آن سلسله غیر از من و دل بند نبود

      یــــک گرفتار از این جمله کـه هستند نبود و....

 

          قالب های شعر نو :

 

شعر نو از نظر قالب سه نوع است :

1- نیمایی 2- شاملو (سپید ) 3- موج نو

شکل نیمایی : که بدان شعر آزاد گویند . شعری است با وزن عروضی ، منتها مصراع های آن مانند شعر سنتی محدود به دو سه و چها رکن نیست و می تواند کمتر از دو رکن داشته باشد ، قافیه در طرز نیمایی جای منظم و مشخص ندارد .اشعار نیما و اخوان و فروغ و سپهری بدین شکل است : 

نمونه :                  

 هدیه

من از نهایت شب حرف می زنم

من از نهایت تاریکی

و از نهایت شب حرف می زنم

اگر به خانه ی من آمدی برای من ای مهربان چراغ بیاور

ویک دریچه که از آن

به ازدحام خوشبخت بنگرم «فروغ فرخزاد »

 

شکل شاملویی (سپید ) :

که بدان شعر سپید نیز می گویند . وزن و آهنگ دارد ، منتها عروضی نیست . قافیه در این نوع شعرهم جای ثابتی ندارد . شعرهای احمد شاملو از این نوع است :

سروده‏ای برای مرد روشن که به سایه رفت

قناعت وار

            تکیده بود

باریک و بلند

چون پیامی دشوار

در لغتی

با چشمانی از سوال

و عسل

 و رخساری بر تافته

از حقیقت و

باد

مردی مختصر که خلاصه ی خود بود

خرخاکی ها به جنازه ات به سؤ ظن می نگرند ...      

شعر موج نو

این نوع شعر،نه تنها وزن عروضی ندارد، بلکه آهنگ و موسیقی آن حتی مانند شعر سپید هم آشکار نیست . در حقیقت منطق غیر نثری آن و تشبیهات و استعارات نوین آن یعنی مجموعا زبان شعری،بدان آهنگی معنوی می بخشد که در نثر دیده نمی شود . 

قلب تو

قلب تو هوا را گرم کرد

در هوای گرم

عشق ما تعارف پنیر بود و

قناعت به نگاه در چاه آب

     ××××××

مردم که در گرما

از باران آمدند

گفتی از اطاق بروند

چراغ بگذارند

من تو را دوست دارم

       ××××

ای تو

ای تو عادل

تو عادلانه غزل را

 در خواب

در ظرف های  شکسته

تنها نمی گذاری